Historia Swiniarskich

1. Swiniarscy z Klucza Lubawskiego

Badając ród Swiniarskich z Klucza Lubawskiego należy najpierw odszukać ich gniazdo rodowe.  Nieopodal rodzinnego dla Jana Medarta Grabacza, leżącego w obrębie tzw. Klucza Lubawskiego ulokowana była wieś Świniarz  (bądź później Zwiniarz) leżąca nad jeziorem o takiej samej nazwie, wspominana w roku 1667 jako Swiniarz Maior, również należąca do biskupów Chemińskich. Znajdowała się w niej parafia należąca do dekanatu Lubawskiego i szkoła. Z oczywistych względów miejscowość na zawiera tożsamy formant z nazwiskiem Swiniarski, a bliskość geograficzna nie wydaje się temu przeczyć. 

Blisko niej znajdowała się wieś Świniarzecz  (bądź Zwiniarzecz, łac. Swiniarz Minory (Swiniarz Mniejszy), niem. Swniarz), „ubi 30 nobilium vasallorum sortes quolibet manso ½ coretum siliginis et totidiem avenae solvunt.” (gdzie 30 szlachechich lenników dowolnie uprawiając pół korca żyta i owsa wolno uprawiają). Oczywiście Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego nie podaje nazwisk, wobec czego skazani jesteśmy na skorzystanie z innych źródeł. 

Według publikacji Józefa Śliwińskiego dotyczącej Lubawy w Swiniarscu (zapewne obie wsie traktowane jako jedna) w drugiej połowie XVI w. znajdować miało się 6 łanów  chłopskich i 24 łany szlacheckie. Liczba 24 ł. szlacheckich była największą liczbą ziem szlacheckich na wieś jeśli chodzi o ziemie klucza lubawskiego.[1]

Ten właśnie Swiniarz Mały mógł z powodzeniem spełniać funkcję gniazda rodowego dla rodu Swiniarskich u zarania ich historii. O wsi tej wiemy, że znajdowało się tam dużo łanów szlacheckich, w którymi gospodarować mogło wiele rodzin rodu Swiniarskich. Wsie takie gdzie znajdowało się wiele dymów jednego rodu szlachty zagrodowej było zjawiskiem dość częstym w Prusach Królewskich i Książecych, gdzie szlachta była raczej uboga i rozdrobniona. 

Należy także wskazać, że w XIX w. obie wsie pisane były przez „z” początkowe, nazwy pisane przez „s” wspominano jako występujące dawniej, co oznacza, że Swiniarscy musieli być z tymi wsiami związani już znacznie wcześniej, gdy nazwa wsi pokrywała się z nazwiskiem, a zatem w czasach późnego średniowiecza i wczesnej epoki nowożytnej („w przywilejach osada ta pojawia się p[od] n[azwami] Swiner, Swyn, Schweinchen i Swniarz, po raz pierwszy już w r. 1336”). 

Niezwykle cennym źródłem, w którym nazwisko Swiniarski jest bezpośrednio powiązane ze wsią Zwiniarz są Inwentarze dóbr biskupstwa chełmińskiego z lat 1723-1747, gdzie we wsi Swiniarz podaje się trzy gospodarstwa, w których gospodarowali Swiniarscy: Mikołaj Swiniarski, Paweł Swiniarski i Adam Swiniarski (wszyscy po 1 włóce )[2]. Byli oni bez wątpienia spokrewnieni ze Swiniarskimi mieszkającymi w okolicznych wsiach, także z liniami, z których wywodzi się gałąź Jana Medarta. 

Nazwisko Swiniarski zostaje w rzeczonych inwentarzach wspomniane także przy omawianiu wsi Tarczyny (15 włók), gdzie również zamieszkuje 3 gospodarzy o nazwisku Swiniarski: Stanisław Swiniarski (2 włóki), Jan Swiniarski (1 włóka) i Michał Swiniarski (1 włóka).[3]

Biorąc także pod uwagę nazwy miejscowe, a szczególnie istnienie jeziora o nazwie tożsamej ze Swiniarzem i Swiniarcem (i mając na uwadze, że nazwy zbiorników wodnych są nazwami najstarszymi z zachowanych) należy stwierdzić, że nazwisko Swiniarski było nazwą raczej wtórną, wywodzącą się od nazw miejscowych, niż na odwrót. Zresztą wzmiankowanie Swiniar już w XIV w. również to potwierdza.

2. Chłopi czy szlachta? 

W pierwszej kolejności należy zrozumieć strukturę społeczeństwa tego regionu Prus Książęcych, gdyż nie była to taka struktura składająca się jedynie z relacji pan – chłop pańszczyźniany, jak w regionach Rzeczpospolitej. Oprócz niezbyt bogatej szlachty pozostającej wobec biskupa w stosunku lennym mieszkało tam bogate gburstwo, lemani oraz chłopi pańszczyźniani. 

Brak rodu Swiniarskich z okolic Działdowa i Lubawy w Herbarzach polskich, czy w herbarzu Prus Królewskich może mieć związek z faktem, że ziemie te nigdy nie należały do Korony Królestwa Polskiego stanowiąc jedynie jej lenno jako Prusy Książęce. Zatem argumenty przemawiające za chłopskim pochodzeniem rodu Swiniarskich nie muszą o niczym przesądzać, a wręcz przeciwnie – znajdują silne kontrargumenty przemawiające za szlacheckim pochodzeniem rodu Swiniarskich. 

Podstawowym źródłem są Inwentarze dóbr Biskupstwa Chełmińskiego sporządzane w czasach nowożytnych. Swiniarscy zamieszkali we wsiach Klucza Lubawskiego: Zwiniarzec i Tarczyny (wsie szlacheckie) są wymieniani w tychże inwentarzach w latach 1723-1747 a w Indeksie osobowym wskazywani jako szlachta, mimo iż w tekście głównym nie jest to powiedziane wprost.

Mieszkańcy tego regionu o tym samym nazwisku są wymienieni w publikacji B. Drzewieckiego dotyczącej Szlachty chełmińskiej jako „biskupi wasale – rodzina o nieszlacheckim pochodzeniu. Czasem w źródłach występowali bez tytułów szlachetnych. W XVII stuleciu bywali sołtysami w Świniarzu i Szwarcenowie. W 1760 r. dołączyli do grona właścicieli ziemskich”[4]. 

Także spis ziemiaństwa polskiego okresu II Rzeczpospolitej wymienia Jana Swiniarskiego jako ziemianina mającego majątek we wsiach Krzemieniewo i Lipowiec w obrębie dawnego Klucza Lubawskiego.

Obok powyższych argumentów dotyczących szlacheckiego pochodzenia Swiniarskich mamy także do czynienia z przesłanką argumentującą chłopskie, a konkretnie gburskie pochodzenie tego rodu. We wspomnianych już inwentarza biskupich wymieniani są gburzy noszący nazwisko Zwiniarski zamieszkali bardzo licznie we wsi folwarcznej Swiniarc (wspominana już, położna obok Zwiniarza) .  Pod rokiem 1759 zapisano: „Wieś Zwiniarz. Powinność 9 kontraktowych zwiniarskich przy Posiadłach opisanych włók 13 trzymających […].” Następnie opisane są powinności czynszowe i odrobkowe tychże chłopów oraz na koniec następujące podsumowanie: „Powinność Gburow Hartowieckich y Zwiniarskich.”.

Także należy tutaj wskazać na ewidentną różnicę w zapisania nazwiska, które szlachta zapisywała przez „s”, natomiast chłopi przez „z”. Zapis przez „z” był najpewniej wtórny do zapisu przez „s”, przy którym pozostała szlachecka część jednej wielkiej rodziny, której część mogła być u końca średniowiecza, bądź u progu nowożytności nobilitowana za jakiejś czyny wojenne, w którejś z licznych wojen. 

Tutaj wydają się mieć duże znaczenie ustalenia B. Drzewieckiego, który mówi wprost o nieszlacheckim pochodzeniu Swiniarskich. Może to oznaczać, że jedynie część rodziny otrzymała w pewnym momencie nobilitację stając się biskupimi wasalami, podczas gdy część pozostała wolnymi chłopami – gburami. 

4. Ekspansja Rodu Swiniarskich

Wskazać tutaj należy także swego rodzaju łącznik, który znajdujemy już w aktach metrykalnych między ziemiami klucza lubawskiego a ziemią działdowską. Jest to parafia Rumian, w której zarejestrowanych jest w latach 1759-1797 osiem małżeństw zawartych przez przedstawicieli nazwiska Swiniarski, w tym jedno z nich ze wskazaniem miejscowości Grabacze (z pewnością Grabacz) 1791: Walenty Swiniarski i Anna Izdebska. 

Metryki par. Rumian (skorowidz)

• 1759, Aleksander Swiniarski ∞ Jadwiga Komoszewska, par. Rumian, Rybno
• 1766, Antoni Swiniarski ∞ Magdalena Grzywienska, par. Rumian, Rybno
• 1779, Mikołaj Kaczyński ∞ Agnieszka Swiniarska, par. Rumian, Rybno
• 1780, Jan Kaczyński ∞ Magdalena Swiniarska, par. Rumian, Rybno
• 1784, Mateusz Bienkowski ∞ Jadwiga Swiniarska, par. Rumian, Rybno
• 1790, Tomasz Swiniarski ∞ Marianna Kucborska, par. Rumian, Rybno
• 1791, Walenty Swiniarski ∞ Anna Izdebska, par. Rumian, Naguszewo
• 1797, Kazimierz Swiniarski (r. Maciej, Jadwiga) ∞ Katarzyna Orzechowska (r. Antoni, Marianna Karbowska), par. Rumian, Grabacze

Dokonując analizy nazwisk rodzin z których przedstawicielami wiązali się w trakcie tych ośmiu odnotowanych małżeństw Swiniarscy można powiedzieć, że byli to z dużym prawdopodobieństwem przedstawiciele rodzin szlacheckich (Komoszewska, Grzywieńska itp.). Także analiza ogólna zachowanych akt parafii Rumień wskazuje na dość liczną obecność nazwisk szlacheckich (np. Poniatowscy, Orłowscy) ale w podobnej proporcji do nazwisk chłopskich (np. Skiba, Bartnik, Polnik). 

Zakładając XIV w. pochodzenie Swiniarskich rozrzucenie tego rodu w okolicy nie powinna dziwić. Ekspansje rodu Swiniarskich na odleglejsze od Zwiniarza miejscowości, przynajmniej w późniejszej części tej ekspansji można jednak także wiązać z problemami ekonomicznym tego regionu Prus z początku XIX w., kiedy to rolnicze ziemie Warmii i Mazur poważnie ucierpiały w czasach napoleońskich. Wtedy to zmniejszyła się liczba gospodarstw, czy nawet o 1/3 ziem uprawnych i ponad 50% zwierząt. Także spadek cen zboża odbił się na sytuacji gospodarki wiejskiej tego regionu i jak pisano wówczas, w całej Ziemi Chełmińskiej w latach 20’ był opłakany stan gospodarstwa u wszystkich obywateli, zwłaszcza polskich, co bez wątpienia wpłynęło także na mobilność społeczną rodu Swiniarskich.

Dodatkowo na sytuacje gospodarstw prowadzonych przez Swiniarskich mogła wpłynąć reforma regulacyjna, która w Prusach Wschodnich objęła 98% gospodarstw i wiązała się nie tylko ze zmianą granic gospodarstw i wzrostem areałów gruntów uprawnych, ale i licznymi sporami o ziemię, pańszczyznę i między chłopami a szlachtą rugi (co mogło się odbić zwłaszcza w Swiniarzach, wsi szlacheckiej) . Ekspansja kilku linii Swiniarskich poza obręb Klucza Lubawskiego, do wsi w parafiach: Stare Dłutowo, Mroczno, Jeleń wskazują ewidentnie na głód ziemi w rodzie Swinairskich i potrzebę emigracji. 

Mówiąc o ekspansji trzeba powiedzieć o wsi Kopaniarze, które to były wsią założoną 1725 r., kiedy sprowadzono pierwszych osadników z okolicznych wsi (wszystkie miały tego samego właściciela – biskupa chełmińskiego). Bardzo prawdopodobne, że był wśród nich jeden Swiniarski, protoplasta linii z Kopaniarzy i najprawdopodobniej także tej z Grabacza. Wskazuje to na dużą mobilność tamtej rodziny, jednak skąd przybili, tego stwierdzić nie można. 

Sam Franciszek Swiniarski, dziadek Jana Medarta do Grabacza przybył właśnie z wsi Kopaniarze ok. 1850 r., która umiejscowiona była po sąsiedzku. Zamieszkiwała tam dalej jego rodzina wywodząca się od Wawrzyńca Swiniarskiego  (w metrykach z imienia Lorenz), który podług ustaleń rocznikowych najpewniej był bratem Franciszka Stelmaszewskiego. Pozostał on w rodzinnych Kopaniarzach, podczas gdy tamten wyemigrował do Grabacza. Żona Franciszka według rozmieszczenia nazwiska Laskowski w aktach metrykalnych także pochodziła z Kopaniarzy. Migracje te były zapewne spowodowane koniecznością znalezienia nowego miejsca dla życia dla męskiego potomka rodu. 

Mapka poglądowa

Legenda kolorów:

Pomarańczowy – Grabacz

Zielony – parafie rejestrujące Swiniarskich w Aktach Metrykalnych: Rumian oraz Kostkowo.

Szary – inne (poza Grabaczem) miejscowości wspominające Swiniarskich w Aktach parafii Kostkowo. 

Żółty - inne (poza Grabaczem i Rybnem) miejscowości wspominające Swiniarskich w Aktach parafii Rumian. 

Niebieski – Rybno jako miejsce najczęstszego występowania Swiniarskich w aktach parafii Rumian oraz wieś Wery.  

Bordowe – Świmiarc i Zwiniarz. 

Domek - Zwiniarz (Swiniarz Mały) i Truszczyny: wsie, w których według inwentarzy diecezji chełmińskiej mieszkali Swiniarscy w I poł. XVIII w.

Nie wzięte zostały pod uwagę miejscowości i parafie znajdujące w większej odległości niż zasięg umieszczony na mapie, jednak i ich rozmieszczenie wskazuje na wspólne pochodzenie wszystkich tych linii jako jednego rodu od jednej rodziny. 

----------------

[1] J. Śliwiński, Lubawa. Z dziejów miasta i okolic, Olsztyn 1982, s. 65. 

[2] Inwentarze dóbr biskupstwa chełmińskiego (1723-1747), Warszawa-Toruń 1956, s. 224. 

[3] Ibidem, s. 223.

[4] B. Drzewicki, Szlachta województwa chełmińskiego w latach 1454-1772. Mobilność społeczna i terytorialna, Warszawa 2014, s. 193.